![](https://freight.cargo.site/t/original/i/718e899753682cfd243170ad36514c3a4359bcd1779e502632547983688b9a33/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_08_D_3K2A3835.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/fa9fb0882b1ba4e1319160e40689c27fe0eb3a91faacd4f7eaabcacb3add0828/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_05_D_3K2A3817.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/a2fa4ec03707a74483fd27adb52b9037992e955ecb1c043db4327fe04a2647bb/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_10_D_3K2A4294.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/f8777acb61d34e40f0dabeb401d2a36f9ff6b6dd86e9749da0dac1ee2184551b/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_22_D_3K2A4123.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/3538f8c828c4465fa5757a799c567efdce9cb730e0cf40b46d99a440568302fc/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_12_D_3K2A4448.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/e78024dce6965fe50a7096bbe6660e014e8200c2c5bdfa13e4aaa17e3a565439/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_19_D_3K2A4030.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/de12bdefa9bd5bc83973192fa924cc793961915d7aadf2f2da97bd17ad7ccd94/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_16_D_3K2A3979.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/b2b38ba377f22cdd5188491d72334834a365164a4cc1e8fa09d0f40defdcf044/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_14_D_3K2A4472.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/13b5938f94cd4113a04d06f3f90ed1be5087591e54f0d38fdfd75aaab44ee9c2/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_25_D_3K2A4201.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/8750f854942dff24cd870c5c252c53a5bcf9e738b19d8d40485644bf26c8b6eb/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_43_D_3K2A4385.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/d9985760aa9cc3e139a4a5910a63447d1c6d67cc269fd2020390136e33ae194b/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_45_D_3K2A4378.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/a02dcef2427c78d6729b18deb2b4087094d74dda388b8aee2deb729f31fc155c/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_42_D_3K2A4393.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/0e89e1558a988bba24280e816d5c27ff876b4b1fcde9470880d27c2d8fa31847/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_32_D_3K2A4255.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/f0612b519365f46e33ad357a521c27a2c19a1dd33f78adde63469250fe59d1af/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_30_D_3K2A4282.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/d185379795400c800a27aaaf7b344729d9712657a552a88e09def486522df109/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_53_DJI_0041.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/74094e05051ca7b32e457e84c5fec9cce4976bf0fe9f3bef7408121f983e6390/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_74_N_3K2A4850.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/8aeb75c51e3f678eefd8bfb5f29ab85a85f8958c61217243c05220b13dfb5010/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_71_N_3K2A4796.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/1f6bd76b81167728bc0a95d29bbe46ebb0d2d7f01bbfe6d60ea4bda058787ded/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_65_DJI_0032.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/6e046da0385d2b864973b926a3722da54a4eb0bf82f1643e1f3a7811456d445f/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_63_DJI_0141.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/48c2aade7d202c9e83aed2b8dc33e05f55043fd61c28d05cf84ac8eac2a908b3/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_57_DJI_0100.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/6069ba14202254f1c2b27b4c28f2c97c5e8866587cfa97f4663adfd38dc5f52e/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_55_DJI_0055.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/c064e18b9bfe3ce7a0635ff96e4885e06ec553c19adb226d7d9f58b15cc18006/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_89_W_3K2A4598.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/8f2233dbd91073a2c5ede09df982075d596718e5059c208ed1670da935415538/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_84_W_3K2A4541.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/99dc30829c8969141d89db8620d2aae140bf93d1296236bc843c50da3359c367/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_87_W_3K2A4583.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/24f2fca32b9e93b2d09fc6b61458829bdaf181d389d1b073b6cbcb8862ea06f6/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_81_W_3K2A4511.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/74b9cc89ab99195ff09780ab5a6e9275811c0723676b8a9f5cbdd64ee1fbbaa9/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_80_W_3K2A4496.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/a388911f1885a38a98e5021baf4197b9605538612ca1e2c367f7b3e52c886f98/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_77_N_3K2A4874.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/072e19dc59386d72d0dbcc43719f9e2d2dcdca81830187d8b6c55826cedc3cd4/sobibor-muz-i-miej-pami-fot-piotr-krajewski-LQ_76_N_3K2A4868.jpg)
Zdjęcia Piotr Krajewski
Pierwszą rzeczą, która miała istotny wpływ na opracowywaną przez nas koncepcję były warunki, jakie musiała spełniać każda praca złoszona do konkursu:
Po pierwsze, i najważniejsze, zabezpieczona miała być polana masowych grobów, znajdującym się pod i na jej powierzchni szczątkom ludzki, miały zostać zapewnione godne warunki ostatniego spoczynku, spełnienie tego warunku położyłoby kres trwającymi od dziesięcioleci, nieświadomym aktom bezczeszczenia grobów przez odwiedzających.
Drugim warunkiem było widoczne i jasne zaznaczenie przebiegu dawnej drogi do komór gazowych, mającej stanowić główny, obok polany masowych grobów, element upamiętnienia.
Trzecim warunkiem było zaprojektowanie nowego budynku muzealnego.
Każdy z 62 projektów dopuszczonych do konkursu, oczywiście łącznie z naszym, spełniał te warunki, nasz różnił się od wszystkich innych - poza jednym - podstawowym założeniem. Wszystkie inne zespoły wytyczyły - w takiej lub innej formie - trasę zwiedzania dokładnie po przebiegu dawnej drogi do komór gazowych a następnie zapewniły zwiedzającym pełny - wizualny - a nawet fizyczny dostęp na polanę masowych grobów. My zaproponowaliśmy zupełnie inne, odwrotne rozwiązanie. W skrócie - zdecydowaliśmy się ograniczyć dostęp do najważniejszych części terenu byłego ośrodka zagłady i ukryć te miejsca za jasnoszarą, betonową ścianą.
Przy podejmowniu tak radykalnej decyzji kierowaliśmy się dwoma głównymi przesłankami:
Pierwsza dotyczyła ofiar obozu. W Judaizmie obowiązują trzy podstawowe zasady odnoszące się do zmarłych. Mają być pochowani tak szybko, jak to tylko jest możliwe, ekshumacja jest w zasadzie, poza wyjątkiem przeniesienia ciała do ziemi obiecanej, zabroniona, obowiązuje całkowity zakaz kremacji zwłok. W Sobiborze wszystkie te zasady zostały podeptane, wręcz dosłownie - rozkładajace się ciała ofiar, po wykopaniu koparką z masowych grobów, spaleniu, zmieleniu, wymieszaniu z ziemią i rozrzuceniu po okolicy były na przestrzeni dekad bezczeszczone przez ludzi, którzy po nich chodzili. Pomysł odcięcia polany masowych grobów i przykrycia jej warstwą kamieni był próbą oddania ofiarom należnego im miejsca ostatniego spoczynku, nie w kontekście religijnym, do którego odnosimy się raczej obojętnie, ale w tym głęboko humanistycznym, czy inaczej, antropologicznym - zapewnieniu człowiekowi takiej formy pochówku, jakiej życzyłby sobie za życia, w przypadku Sobiboru na tyle, na ile to oczywiście możliwe.
Postulowany przez nas pomysł otoczenia jej ścianą i całkowitego odcięcia od zwiedzajacych, wynikał w dużej mierze z konsekwencji jej poprzedniego stanu, stanu zupełnego otwarcia, wręcz obnażenia. Miejsce, które symbolicznie powinno należeć do ofiar, do zmarłych, było w posiadaniu żywych, którzy nieraz zachowywali się w nim z niestosowną swobodą. Teraz miało się to zmienić - zwiedzający nie będą mogli wchodzić na centralną część upamiętnienia, to sobiborskie "święte świętych" Drugą przesłanka dotyczyła zwiedzających, i sposobu, w jaki mieli konfrontować się z miejscem byłego ośrodka zagłady. Byliśmy całkowicie zgodni, iż pomysł poprowadzenia współczesnych, bezpiecznych zwiedzających śladami idących na śmierć dawnych ofiar był nieodpowiedni - odtwarzanie ich ostatniej drogi skłaniałoby do odtwarzania ich ostatnich uczuć, a przez to zbliżyło doświadczenie wizyty do instynktownie odrzucanego przez nas rekonstrukcyjnego lub wręcz rozrywkowego nurtu obcowania z tragicznymi wydarzeniami historycznymi.
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/42168b90f536f9bc313fd3c2dcdc3ebba25ed4754758fce09bc75a4dc6bbe4ea/20200914_120411.jpg)
prezentacja aktualnej wersji upamiętnienia:
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/13ffc77c192dfd40db80af5d103bc7084b2e17134a9b54a406cb643bbebc4c9e/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0001.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/9e2fd6ea85ae1a56c27b4247b3cfe52a9d629264232af2033e59a6e447dca5ea/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0002.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/b1e45e017cd6bf44cd541fdee2e92bca6d416a3b853f0492e528e60861e982cc/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0003.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/7d5ee83cc72a2c867230a5835a33268a25816a64d20c426f51367a635ef2c323/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0004.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/2c52e321aff208ee9df4a209c18157f5db7b568ddaa87f09e547e4ab9a66a2d5/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0005.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/c6b9f21fb0ad5b5ab3f2237220cc0db413b54bf3978b1e7abb1b1af3a8263cb8/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0006.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/934fefa4feaf903aed8aa17330a4051332171a84f822eb45223be36ee096f1d0/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0007.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/45ebd2ae8d0269931b504fa8c81bb55de3d8982a38ff48f2f0f07fd41a9c55a6/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0008.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/5fb8d9378af6958387f93743d7ae7de1c9d5136f11692bc25b875d43b033ba6d/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0009.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/95361ab45df73761e4b5d62ff91b20ca754f351589c545da63581165085d335b/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0010.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/871652aa01dd3057be93509fc5b6bd387c196f8e519c9cf3adf10cfeaaa1d5a4/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0011.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/78f0858fff259c73959d39dd3df8f37323f36d479f85d9a30d713074dc4b2d53/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0012.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/474fc6f879a0d6e14eadacc150ddf17b14a5d325c57f7ff47cfddc620f396bd5/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0013.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/8b44868e69075faef65fdbfb10b2714b01d6e10018204c2066157a047574ccbf/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0014.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/2f77599f4a9465ec74c9c11d9da0af54412feefcb24c99e670490d96807c353f/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0015.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/332e92b65225928825df546afcb01e29a723d6fa713448b0713c8a9793861125/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0016.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/02eec47acb7140bf8af1f23cccd5092451033c3dd14280095d97a43efe3865ff/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0017.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/779132746af134c1a8a90d0d3122a0d1213e43d049ec72d3e6c09df2c1f91de5/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0018.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/293c54f19cbc1af380e60df01a68e42020c8219696e059fbb5a759d0b62713b8/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0019.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/d427f5bc193860583a17dd2534acda4762573de716246f246de4d066307da958/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0020.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/b28e3006ea2a80508d39ebea12e56acc61d74bf9083c31c992439aba1721c5f4/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0021.jpg)
![](https://freight.cargo.site/t/original/i/15c6713e8099d1098b4635f32c1b75bbe2188ce13922057ffea83e6ce8690750/170320_SBB_Ekspertyza_wersja-B_page-0022.jpg)