Program konferencji:
Wprowadzenie - Łukasz Mieszkowski
I. Panel - Trwoga i Pamięć
Miejsca pamięci. Oswajanie krajobrazu traumatycznego - Małgorzata Wosińska
Czy w miejscu pamięci, które stanowi symbolizację realnego doświadczenia śmierci możliwa jest kultywacja życia?
Antropologiczne i psychotraumatologiczne ujęcie fenomenu TMT (teorii opanowywania trwogi) oraz analiza znaczenia aktu „profanacji” (rozumianego za Giorgio Agambenem) wobec wybranych miejsc pamięci. Przyjrzymy się przede wszystkim upamiętnieniu Archiwum Ringelbluma na warszawskim Muranowie oraz Miejscu Pamięci Pracy Przymusowej w Braunschweig w Niemczech.
Wspólnie spróbujemy dostrzec szanse i zagrożenia wynikające z zastosowania dyskursu pamięci wielokierunkowej (którą będziemy rozumieć m.in. za Michaelem Rothbergiem), zarówno pod kątem wyboru formy przestrzennej, jak i inicjacji procesów o charakterze oddolnym i instytucjonalnym, dążących do aktywizacji pamięci sprawczej (czyli takiej, która ma w zasadzie charakter kontr-traumatyczny, wykraczający poza afekt grozy). Innymi słowy, zastanowimy się: jaki wpływ na tożsamość wybranych miejsc pamięci ma fakt nie tylko istnienia pomnika, ale także (a może: przede wszystkim) radość wynikająca ze spaceru, wyprowadzania psów, sadzenia roślin, rozwoju inicjatyw obywatelskich, społecznościowych.
W wystąpieniu odwołam się także do doświadczeń autoetnograficznych, które w sposób zdecydowany kształtują dziś moją postawę badawczą wobec miejsc pamięci post-holokaustowych w Europie. Krótko omówię w tym kontekście realia obcowania ze szczątkami ludzkimi w post-ludobójczej Rwandzie, gdzie w latach 2009-2016 prowadziłam antropologiczne badania, a także udzielałam instytucjonalnej pomocy psychotraumatologicznej dla społeczności lokalnych (zarówno ofiar, jak i sprawców) – zamieszkujących w bezpośrednim sąsiedztwie „grobów masowych-miejsc pamięci”.
Czy Oskar Hansen wyprzedzał swoją epokę? Muzea i miejsca pamięci poświęcone Zagładzie w XXI w. - Zofia Wójcicka
Prezentacja dotyczyć będzie rozwoju muzeów i ekspozycji historycznych poświęconych Zagładzie w XXI w. Referentka stawia tezę, że w ostatnich latach, wraz ze zmianą pokoleniową, obserwujemy zwrot w kierunku bardziej abstrakcyjnych i konceptualnych form przedstawiania Zagłady. Nowe muzea i ekspozycje przełamują bipolarny podział na wystawy dokumentalne i doświadczeniowe, jaki dominował europejską scenę muzealną w ostatnich dekadach.
Pamięć - Forma - Narracja - współczesne miejsca pamięci w kontekście historii. - Anna Maria Wierzbicka
Podczas prezentacji zostanie omówiona rola uniwersalnych elementów symbolicznych w kontekście miejsc pamięci. Przedstawione będą zrealizowane obiekty komemoratywne, których twórcy wykorzystali uniwersalne formy architektoniczne do przekazania przekraczającej granice życia i śmierci symboliki. Autorka prezentacji skupi się głównie na europejskich przykładach związanych z Holocaustem, gdzie elementy symboliczne takie jak kamień, droga, światło czy pion odgrywają kluczową rolę w tworzeniu narracji związanych z tragicznymi wydarzeniami.
Dodatkowo, zostaną przedstawione różnorodne inicjatywy zachodnie, które również skupiają się na upamiętnieniu ofiar i przywróceniu im godności.
Podczas prezentacji zostanie również poruszony temat myśli filozoficznej Kanta, Eladego Otto oraz Hani, które wpływają na sposób postrzegania miejsc pamięci i ich symboliki.
II. W krajobrazie trwogi - naturalne, realne i wyobrażone upamiętnienia
Archiwum krajobrazu. - Aleksandra Janus
Krajobraz to nie tylko sceneria, w której wydarza się historia, ale także świadek i uczestnik zdarzeń, przechowujący materiał dowodowy, które może stanowić istotne źródło wiedzy dla badaczy przeszłości. Nowe możliwości techniczne i powiązane z nimi nowe metody badań otworzyły pole dla studiowania topografii bez ingerowania w nią w sposób właściwy dla tradycyjnej archeologii, dostarczając danych na temat wiedzy zarchiwizowanej w krajobrazie. Pochylając się nad kilkoma przykładami miejsc przeszłej przemocy, Aleksandra Janus przyjrzy się także ich społecznemu rezonansowi i omówi sposób ich funkcjonowania jako nie-miejsc pamięci oraz strategie, które mogą umożliwiać ich transformację i włączenie w obręb lokalnych kultur pamięci.
N.N. Żyd prosi oZdrowaś Maria- o spontanicznym oznakowaniu miejsc żydowskiej śmierci i pochówku- Agnieszka Nieradko
Od 10 lat członkowie Fundacji Zapomnianeodwiedzają miejsca związane z tzw. rozproszonym Holocaustem, czyli zagładą Żydów dokonaną poza obozami lub dużymi miejskimi gettami. Żydowskie groby wojenne są w większości do dnia dzisiejszego niezlokalizowane i nieoznaczone. Od tej reguły istnieją jednak odstępstwa. Od czasu do czasu spotykamy się ze śladami po spontanicznych, pozainstytucjonalnych inicjatywach oznakowywania lub wręcz upamiętniania żydowskich miejsc kaźni lub/i pochówków. Agnieszka Nieradko powie o tym, czy i za pomocą jakich znaków i symboli miejsca egzekucji i pochówku Żydów były i są nadal oznakowywane przez miejscową ludność, bezpośrednich świadków Holocaustu lub ich potomków.
Pamięć bez polityki - analiza konkursów ze strony Buildner Architecture Competitions - Marcin Urbanek
Czy jest możliwe tworzenie obiektów związanych z pamięcią zbiorową bez ulegania bieżącej polityce? Jak mogłyby wyglądać takie projekty? Jedną z dróg na znalezienie odpowiedzi na te pytania jest przeanalizowanie konkursów architektonicznych z komercyjnej, a więc stosunkowo niezależnej, strony Buildner Architecture Competitions, dotyczące tematów związanych z pamięcią zbiorową. Jakie są pomysły i rozwiązania studentów i młodych architektów, którzy dopiero szukają swojej drogi i nie są jeszcze podporządkowani dyktatowi rynku.
III. Poza architekturę trwogi
Upamiętnienie w Sobiborze. Proces zmian wielokierunkowych - Piotr Michalewicz
Dziesięcioletni proces negocjacji i dialogu zmienił nie tylko projekt ale również sposób myślenia autorów o znaczeniu relacji pomiędzy jego uczestnikami, miejscem oraz utrwalonymi nawykami i oczekiwaniami wobec upamiętnień Zagłady. Konfrontacja między pierwotną ideą, jej bezkompromisową prostotą i oczywistym dla twórców przesłaniem a złożonością politycznych, kulturowych i emocjonalnych uwarunkowań zainicjowała trwające wciąż poszukiwania nowych sposobów metodologii pracy i materialnych sposobów reprezentacji w miejscach związanych cierpieniem i traumą.
Architektura site - specyficzna Zagłady - na przykładzie projektu badawczego "Kryjówki. Architektura Przetrwania" - Natalia Romik
Wystąpienie poruszy wielowymiarowe wyzwania dla architektów w świetle współczesnych badań nad Zagładą. Często obejmują one współpracę z geodetami, archeologami czy historykami gdzie rola architekta czy designera ulega zniekształceniu i przyjęciu nowej metody pracy. Na przykładzie badań nad lokalizacją kryjówki/ bunkra na Cmentarzu Żydowskim na Okopowej czy wnętrza kominowego drzewa "Józef" w Wiśniowej porozmawiamy o "ograniczeniach" roli architekta, etyce pracy i elastyczności w badaniach interdyscyplinarnych.
Pamięć w działaniu: Włączające praktyki upamiętniające na przykładzie KL Płaszów i innych miejsc traumy - Magda Rubenfeld Koralewska
Prelekcja będzie poświęcona innowacyjnym, powtarzalnym praktykom upamiętniającym, które angażują lokalne społeczności oraz tworzą nowe przestrzenie dialogu na temat trudnej przeszłości. Na przykładzie takich projektów jak „Żyd, Pies i Sąsiad”, „Lecznicze Rośliny Płaszowa” oraz innych inicjatyw, omówione zostaną sposoby, w jakie te włączające formy pamięci mogą prowadzić do uzdrawiającego dialogu i tworzyć trwałe relacje z miejscami historycznej traumy. Zastanowimy się także, jak te praktyki mogą być adoptowane i zastosowane w innych miejscach przeszłej przemocy oraz w różnych kontekstach historycznych.
Informacje o uczestnikach:
Dr Małgorzata Wosińska– antropolożka ludobójstwa, psychotraumatolożka. Wykładowczyni na Uniwersytecie Warszawskim. Trenerka i superwizorka prowadząca praktykę prywatną dla pozarządowych organizacji pomocy humanitarnej (m.in. FDDS-UNICEF, Blue DOT HUB-UNHCR) oraz dla instytucji rządowych zajmujących się pracą analityczną nad problematyką wojny i terroryzmu. W latach 2009–2016 pracowała na terenie Rwandy, Burundi, Ugandy i Demokratycznej Republiki Konga jako ekspertka w zakresie przeciwdziałania PTSD dla instytucji prewencyjnych. Zajmuje się m.in. dyskursem postkolonialnym i dekolonialnym w studiach nad Zagładą Żydów i porównawczych studiach nad ludobójstwami. Autorka ponad 35 publikacji naukowych, m.in.: „Trauma doświadczenie (z) ciała. Dekolonizacja dyskursu na przykładzie Rwandy”, w: Etnografia. Praktyki. Teorie, Doświadczenia (2023), „Upamiętnianie szczątków ludzkich jako strategia emancypacyjna. Ludobójstwo w Rwandzie a Holokaust”, w: Ekshumacje polityczne – teoria i praktyka. Antologia tekstów (2023).
Dr Zofia Wóycicka – historyczka, jest adiunktem na Wydziale Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie prowadzi grant NCN OPUS22 zatytułowany Pomoc udzielana Żydom podczas II wojny światowej a proces kształtowanie się transnarodowej pamięci społecznej. Studiowała na Uniwersytecie Warszawskim oraz na Uniwersytecie im. Friedricha Schillera w Jenie, ukończyła studia doktoranckie w Szkole Nauk Społecznych IFIS PAN. Pracowała jako edukatorka w Polin – Muzeum Historii Żydów Polskich (2007–2011) oraz jako kuratorka w Domu Historii Europy w Brukseli (2011–2015), a następnie jako pracowniczka naukowa w Centrum Badań Historycznych PAN w Berlinie (2015–2019) oraz w Niemieckim Instytucie Historycznym w Warszawie (2019-2022). Jej głównym obszarem zainteresowań są studia pamięcioznawcze oraz muzealnictwo, ze szczególnym uwzględnieniem sposobów przedstawiania historii drugiej wojny światowej i Zagłady. Autorka m.in. książki Przerwana żałoba. Polskie spory wokół pamięci nazistowskich obozów koncentracyjnych i zagłady, 1944–1950 (2009). Wśród jej najnowszych publikacji znajduje się współredagowany przez Natalię Aleksiun i Raphaela Utza tom zbiorowy The Rescue Turn and the Politics of Holocaust Memory (2024).
Dr hab. inż arch., prof PW Anna Maria Wierzbicka od 2004 roku prowadzi działalność dydaktyczną i naukową na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej na początku jako asystent potem jako adiunkt a obecnie od 2019 jako profesor uczelni. Od 2014 roku jest promotorem dyplomów inżynierskich i magisterskich na WAPW w Pracowni Architektury Sakralnej i Monumentalnej w Zakładzie Projektowania Architektoniczno-Urbanistycznego
Agnieszka Nieradko od 2007r. pracuje w Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy, gdzie koordynuje działania związane z grodzeniem, porządkowaniem i upamiętnieniem cmentarzy żydowskich. Współzałożycielka Fundacji Zapomniane (2014 r.), w ramach której współtworzy pierwszą polską bazę danych żydowskich grobów wojennych (www.zapomniane.org). Od 2009 r. zajmuje się badaniem tzw. wiejskiego Holocaustu, prowadzi badania terenowe, w trakcie których zbiera świadectwa świadków Zagłady oraz dokumentuje obecność nieoznakowanych żydowskich grobów wojennych na terenie całego kraju.
Dr Aleksandra Janus - doktorka antropologii, prezeska Fundacji Zapomniane, współtwórczyni „Engaged Memory Consortium”, kuratorka programu „Exercising modernity”. Jest współpracowniczką Ośrodka Badań nad Kulturami Pamięci UJ, członkinią rady serii wydawniczej Wystawianie Teorii (Uniwersytet Jagielloński / Columbia University Press) i globalnej sieci oraz projektu „Thinking Through The Museum”. W swojej pracy akademickiej i twórczej zajmuje się badaniem kultur pamięci, strategii upamiętniania oraz procesów instytucjonalizacji dyskursów na temat przeszłości, a także interwencjami we współczesne krajobrazy pamięci. Współpracowała z dr Natalią Romik przy projekcie badawczym, którego rezultatem była wystawa ;Kryjówki. Architektura przetrwania; prezentowania w 2022 roku w Zachęcie - Narodowej Galerii Sztuki i TRAFO Trafostacja Sztuki w Szczecinie. Jest współautorką i współredaktorką dwutomowej publikacji "Nie-miejsca pamięci; (2021), a także członkinią i współzałożycielką grupy Muzea dla Klimatu oraz kolektywu Kultura dla Klimatu.
Dr Natalia Romik - absolwentka politologii, praktyczka architektury, projektantka, artystka. W 2018 roku otrzymała tytuł doktora w Bartlett School of Architecture na UCL za rozprawę Post-żydowska architektura pamięci w byłych wschodnioeuropejskich sztetlach. Łączy badania akademickie z metodami sztuki współczesnej i architektury. Romik otrzymała liczne granty, w tym London Arts and Humanities Partnership, GEOP, Gerda Henkel Stiftung. W latach 2007-2014 współpracowała ze studiem Nizio Design i była konsultantką m.in. projektu wystawy głównej Muzeum POLIN, współautorką rewitalizacji synagogi w Chmielniku. Romik jest członkinią kolektywu architektonicznego SENNA, odpowiedzialnego za projekty m.in. wystawy w Muzeum Żydów Górnośląskich w Gliwicach oraz wystawy stałej na Cmentarzu Żydowskim na Bródnie w Warszawie Beit Almin - Wieczny;. W 2018 roku współkuratorowała wystawę Obcy w Domu. Wokół Marca 1968 i w 2024 (po)ŻYDOWSKIE… Sztetl Opatów oczami Majera Kirszenblata; (Muzeum Żydów Polskich POLIN). Autorka projektów i instalacji artystycznych m.in.: „Predator”, „Nomadyczne Archiwum Sztetla”, „Otwarte Studio Antyfaszystowskie” (Galeria Labirynt w Lublinie), The Dream-Cacher” Mobilna Sauna (Making the City”, Copenhagen), JAD (CCA Kronika), czy X² Plagues (The Passau European Weeks Festival 2024). Członkini Stowarzyszenia Architektów Polskich. Stypendystka (badania podoktorskie) Fondation pour la Mémoire de la Shoah. Jej badania nad Zagładą zakończyły się wystawą „Kryjówki. Architektura przetrwania”, prezentowaną w 2022 roku w Zachęcie Narodowej Galerii Sztuki w Warszawie i Centrum Sztuki Współczesnej Trafo w Szczecinie oraz w 2024 w Muzeum Żydowskim w Frankfurcie. W 2022 roku otrzymała nagrodę Dan David Prize.
Magda Rubenfeld Koralewska – doświadczona działaczka społeczna, kuratorka i animatorka kultury, od lat zaangażowana w realizację innowacyjnych projektów na styku sztuki, edukacji i aktywizmu. Współpracuje z organizacjami żydowskimi w Polsce i na świecie, tworząc nowatorskie inicjatywy społecznościowe oraz projekty artystyczne. Współzałożycielka wielu polsko-żydowskich przedsięwzięć kulturalnych. Zawodowo pełni funkcję koordynatorki na Europę Środkowo-Wschodnią w organizacji Limmud, wspierającej oddolną edukację żydowską i zrzeszającej 92 organizacje na całym świecie. Od 2017 roku współzałożycielka i współkuratorka FestivALT, organizacji zajmującej się współczesną kulturą i sztuką żydowską.
Łukasz Mieszkowski jest historykiem i artystą wizualnym, absolwentem Wydziału Grafiki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, członkiem Instytutu Historii PAN, doktorantem szkoły doktorskiej Anthropos przy Instytutach PAN. Autor dwóch książek, obecnie pracuje nad rozprawą doktorską "Smoki i wszy. Polska w czasach zarazy 1918-1922". Laureat kilku stypendiów zagranicznych, junior researcher Komisji Fulbrighta na University of California, Berkeley. Jego aktywność dotyczy ilustracji, architektury, projektowania mebli ulicznych i wystaw muzealnych. Współautor m.in. projektu Muzeum i Upamiętnienia Ofiar Obozu Zagłady w Sobiborze oraz warszawskiego Miejsca Pamięci Archiwum Ringelbluma. Jest członkiem Forum Dialogu, najstarszej polskiej fundacji zajmującej się pojednaniem polsko-żydowskim.
Marcin Urbanek jest uprawnionym architektem, członkiem Stowarzyszenia Architektów Polskich, współautorem projektu Muzeum i Upamiętnienia Ofiar Obozu Zagłady w Sobiborze, Muzeum Fryderyka Chopina w Warszawie, stałej wystawy poświęconej mniejszości kaszubskiej w Książnicy im. Gerarda Labudy w Wejherowie, wystawy o społeczności ewangelickiej w Gdyni, Pomnika Żołnierzy II Armii Wojska Polskiego w Poznaniu. Jest założycielem Społecznego Komitetu Budowy Warszawy Pomnika Archiwum Ringelbluma. Prowadził warsztaty na ten temat w letniej szkole w Bergen-Belsen. Jest założycielem i członkiem zarządu Fundacji Formy Wspólne.
Piotr Michalewicz jest uprawnionym architektem, który prowadzi własną pracownię od 2009 roku, projektując głownie budynki użyteczności publicznej i obiekty handlowe, min. centrum handlowe "Riviera" w Gdyni, hotel "Baltic Palace" w Pobierowie.
Jest również współautorem Muzeum i Upamiętnienia Ofiar Obozu Zagłady w Sobiborze, muzeum na terenie byłego obozu zagłady w Bełżcu, wystawy stałej poświęconej mniejszości kaszubskiej w Książnicy prof. Gerarda Labudy w Wejherowie, wystawy o społeczności ewangelickiej w Gdyni i innych. Od wielu lat konsultuje również projekty upamiętnień zapomnianych grobów ofiar Holokaustu, realizowane przez Fundację Zapomniane.
Wprowadzenie - Łukasz Mieszkowski
I. Panel - Trwoga i Pamięć
Miejsca pamięci. Oswajanie krajobrazu traumatycznego - Małgorzata Wosińska
Czy w miejscu pamięci, które stanowi symbolizację realnego doświadczenia śmierci możliwa jest kultywacja życia?
Antropologiczne i psychotraumatologiczne ujęcie fenomenu TMT (teorii opanowywania trwogi) oraz analiza znaczenia aktu „profanacji” (rozumianego za Giorgio Agambenem) wobec wybranych miejsc pamięci. Przyjrzymy się przede wszystkim upamiętnieniu Archiwum Ringelbluma na warszawskim Muranowie oraz Miejscu Pamięci Pracy Przymusowej w Braunschweig w Niemczech.
Wspólnie spróbujemy dostrzec szanse i zagrożenia wynikające z zastosowania dyskursu pamięci wielokierunkowej (którą będziemy rozumieć m.in. za Michaelem Rothbergiem), zarówno pod kątem wyboru formy przestrzennej, jak i inicjacji procesów o charakterze oddolnym i instytucjonalnym, dążących do aktywizacji pamięci sprawczej (czyli takiej, która ma w zasadzie charakter kontr-traumatyczny, wykraczający poza afekt grozy). Innymi słowy, zastanowimy się: jaki wpływ na tożsamość wybranych miejsc pamięci ma fakt nie tylko istnienia pomnika, ale także (a może: przede wszystkim) radość wynikająca ze spaceru, wyprowadzania psów, sadzenia roślin, rozwoju inicjatyw obywatelskich, społecznościowych.
W wystąpieniu odwołam się także do doświadczeń autoetnograficznych, które w sposób zdecydowany kształtują dziś moją postawę badawczą wobec miejsc pamięci post-holokaustowych w Europie. Krótko omówię w tym kontekście realia obcowania ze szczątkami ludzkimi w post-ludobójczej Rwandzie, gdzie w latach 2009-2016 prowadziłam antropologiczne badania, a także udzielałam instytucjonalnej pomocy psychotraumatologicznej dla społeczności lokalnych (zarówno ofiar, jak i sprawców) – zamieszkujących w bezpośrednim sąsiedztwie „grobów masowych-miejsc pamięci”.
Czy Oskar Hansen wyprzedzał swoją epokę? Muzea i miejsca pamięci poświęcone Zagładzie w XXI w. - Zofia Wójcicka
Prezentacja dotyczyć będzie rozwoju muzeów i ekspozycji historycznych poświęconych Zagładzie w XXI w. Referentka stawia tezę, że w ostatnich latach, wraz ze zmianą pokoleniową, obserwujemy zwrot w kierunku bardziej abstrakcyjnych i konceptualnych form przedstawiania Zagłady. Nowe muzea i ekspozycje przełamują bipolarny podział na wystawy dokumentalne i doświadczeniowe, jaki dominował europejską scenę muzealną w ostatnich dekadach.
Pamięć - Forma - Narracja - współczesne miejsca pamięci w kontekście historii. - Anna Maria Wierzbicka
Podczas prezentacji zostanie omówiona rola uniwersalnych elementów symbolicznych w kontekście miejsc pamięci. Przedstawione będą zrealizowane obiekty komemoratywne, których twórcy wykorzystali uniwersalne formy architektoniczne do przekazania przekraczającej granice życia i śmierci symboliki. Autorka prezentacji skupi się głównie na europejskich przykładach związanych z Holocaustem, gdzie elementy symboliczne takie jak kamień, droga, światło czy pion odgrywają kluczową rolę w tworzeniu narracji związanych z tragicznymi wydarzeniami.
Dodatkowo, zostaną przedstawione różnorodne inicjatywy zachodnie, które również skupiają się na upamiętnieniu ofiar i przywróceniu im godności.
Podczas prezentacji zostanie również poruszony temat myśli filozoficznej Kanta, Eladego Otto oraz Hani, które wpływają na sposób postrzegania miejsc pamięci i ich symboliki.
II. W krajobrazie trwogi - naturalne, realne i wyobrażone upamiętnienia
Archiwum krajobrazu. - Aleksandra Janus
Krajobraz to nie tylko sceneria, w której wydarza się historia, ale także świadek i uczestnik zdarzeń, przechowujący materiał dowodowy, które może stanowić istotne źródło wiedzy dla badaczy przeszłości. Nowe możliwości techniczne i powiązane z nimi nowe metody badań otworzyły pole dla studiowania topografii bez ingerowania w nią w sposób właściwy dla tradycyjnej archeologii, dostarczając danych na temat wiedzy zarchiwizowanej w krajobrazie. Pochylając się nad kilkoma przykładami miejsc przeszłej przemocy, Aleksandra Janus przyjrzy się także ich społecznemu rezonansowi i omówi sposób ich funkcjonowania jako nie-miejsc pamięci oraz strategie, które mogą umożliwiać ich transformację i włączenie w obręb lokalnych kultur pamięci.
N.N. Żyd prosi oZdrowaś Maria- o spontanicznym oznakowaniu miejsc żydowskiej śmierci i pochówku- Agnieszka Nieradko
Od 10 lat członkowie Fundacji Zapomnianeodwiedzają miejsca związane z tzw. rozproszonym Holocaustem, czyli zagładą Żydów dokonaną poza obozami lub dużymi miejskimi gettami. Żydowskie groby wojenne są w większości do dnia dzisiejszego niezlokalizowane i nieoznaczone. Od tej reguły istnieją jednak odstępstwa. Od czasu do czasu spotykamy się ze śladami po spontanicznych, pozainstytucjonalnych inicjatywach oznakowywania lub wręcz upamiętniania żydowskich miejsc kaźni lub/i pochówków. Agnieszka Nieradko powie o tym, czy i za pomocą jakich znaków i symboli miejsca egzekucji i pochówku Żydów były i są nadal oznakowywane przez miejscową ludność, bezpośrednich świadków Holocaustu lub ich potomków.
Pamięć bez polityki - analiza konkursów ze strony Buildner Architecture Competitions - Marcin Urbanek
Czy jest możliwe tworzenie obiektów związanych z pamięcią zbiorową bez ulegania bieżącej polityce? Jak mogłyby wyglądać takie projekty? Jedną z dróg na znalezienie odpowiedzi na te pytania jest przeanalizowanie konkursów architektonicznych z komercyjnej, a więc stosunkowo niezależnej, strony Buildner Architecture Competitions, dotyczące tematów związanych z pamięcią zbiorową. Jakie są pomysły i rozwiązania studentów i młodych architektów, którzy dopiero szukają swojej drogi i nie są jeszcze podporządkowani dyktatowi rynku.
III. Poza architekturę trwogi
Upamiętnienie w Sobiborze. Proces zmian wielokierunkowych - Piotr Michalewicz
Dziesięcioletni proces negocjacji i dialogu zmienił nie tylko projekt ale również sposób myślenia autorów o znaczeniu relacji pomiędzy jego uczestnikami, miejscem oraz utrwalonymi nawykami i oczekiwaniami wobec upamiętnień Zagłady. Konfrontacja między pierwotną ideą, jej bezkompromisową prostotą i oczywistym dla twórców przesłaniem a złożonością politycznych, kulturowych i emocjonalnych uwarunkowań zainicjowała trwające wciąż poszukiwania nowych sposobów metodologii pracy i materialnych sposobów reprezentacji w miejscach związanych cierpieniem i traumą.
Architektura site - specyficzna Zagłady - na przykładzie projektu badawczego "Kryjówki. Architektura Przetrwania" - Natalia Romik
Wystąpienie poruszy wielowymiarowe wyzwania dla architektów w świetle współczesnych badań nad Zagładą. Często obejmują one współpracę z geodetami, archeologami czy historykami gdzie rola architekta czy designera ulega zniekształceniu i przyjęciu nowej metody pracy. Na przykładzie badań nad lokalizacją kryjówki/ bunkra na Cmentarzu Żydowskim na Okopowej czy wnętrza kominowego drzewa "Józef" w Wiśniowej porozmawiamy o "ograniczeniach" roli architekta, etyce pracy i elastyczności w badaniach interdyscyplinarnych.
Pamięć w działaniu: Włączające praktyki upamiętniające na przykładzie KL Płaszów i innych miejsc traumy - Magda Rubenfeld Koralewska
Prelekcja będzie poświęcona innowacyjnym, powtarzalnym praktykom upamiętniającym, które angażują lokalne społeczności oraz tworzą nowe przestrzenie dialogu na temat trudnej przeszłości. Na przykładzie takich projektów jak „Żyd, Pies i Sąsiad”, „Lecznicze Rośliny Płaszowa” oraz innych inicjatyw, omówione zostaną sposoby, w jakie te włączające formy pamięci mogą prowadzić do uzdrawiającego dialogu i tworzyć trwałe relacje z miejscami historycznej traumy. Zastanowimy się także, jak te praktyki mogą być adoptowane i zastosowane w innych miejscach przeszłej przemocy oraz w różnych kontekstach historycznych.
Informacje o uczestnikach:
Dr Małgorzata Wosińska– antropolożka ludobójstwa, psychotraumatolożka. Wykładowczyni na Uniwersytecie Warszawskim. Trenerka i superwizorka prowadząca praktykę prywatną dla pozarządowych organizacji pomocy humanitarnej (m.in. FDDS-UNICEF, Blue DOT HUB-UNHCR) oraz dla instytucji rządowych zajmujących się pracą analityczną nad problematyką wojny i terroryzmu. W latach 2009–2016 pracowała na terenie Rwandy, Burundi, Ugandy i Demokratycznej Republiki Konga jako ekspertka w zakresie przeciwdziałania PTSD dla instytucji prewencyjnych. Zajmuje się m.in. dyskursem postkolonialnym i dekolonialnym w studiach nad Zagładą Żydów i porównawczych studiach nad ludobójstwami. Autorka ponad 35 publikacji naukowych, m.in.: „Trauma doświadczenie (z) ciała. Dekolonizacja dyskursu na przykładzie Rwandy”, w: Etnografia. Praktyki. Teorie, Doświadczenia (2023), „Upamiętnianie szczątków ludzkich jako strategia emancypacyjna. Ludobójstwo w Rwandzie a Holokaust”, w: Ekshumacje polityczne – teoria i praktyka. Antologia tekstów (2023).
Dr Zofia Wóycicka – historyczka, jest adiunktem na Wydziale Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie prowadzi grant NCN OPUS22 zatytułowany Pomoc udzielana Żydom podczas II wojny światowej a proces kształtowanie się transnarodowej pamięci społecznej. Studiowała na Uniwersytecie Warszawskim oraz na Uniwersytecie im. Friedricha Schillera w Jenie, ukończyła studia doktoranckie w Szkole Nauk Społecznych IFIS PAN. Pracowała jako edukatorka w Polin – Muzeum Historii Żydów Polskich (2007–2011) oraz jako kuratorka w Domu Historii Europy w Brukseli (2011–2015), a następnie jako pracowniczka naukowa w Centrum Badań Historycznych PAN w Berlinie (2015–2019) oraz w Niemieckim Instytucie Historycznym w Warszawie (2019-2022). Jej głównym obszarem zainteresowań są studia pamięcioznawcze oraz muzealnictwo, ze szczególnym uwzględnieniem sposobów przedstawiania historii drugiej wojny światowej i Zagłady. Autorka m.in. książki Przerwana żałoba. Polskie spory wokół pamięci nazistowskich obozów koncentracyjnych i zagłady, 1944–1950 (2009). Wśród jej najnowszych publikacji znajduje się współredagowany przez Natalię Aleksiun i Raphaela Utza tom zbiorowy The Rescue Turn and the Politics of Holocaust Memory (2024).
Dr hab. inż arch., prof PW Anna Maria Wierzbicka od 2004 roku prowadzi działalność dydaktyczną i naukową na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej na początku jako asystent potem jako adiunkt a obecnie od 2019 jako profesor uczelni. Od 2014 roku jest promotorem dyplomów inżynierskich i magisterskich na WAPW w Pracowni Architektury Sakralnej i Monumentalnej w Zakładzie Projektowania Architektoniczno-Urbanistycznego
Agnieszka Nieradko od 2007r. pracuje w Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy, gdzie koordynuje działania związane z grodzeniem, porządkowaniem i upamiętnieniem cmentarzy żydowskich. Współzałożycielka Fundacji Zapomniane (2014 r.), w ramach której współtworzy pierwszą polską bazę danych żydowskich grobów wojennych (www.zapomniane.org). Od 2009 r. zajmuje się badaniem tzw. wiejskiego Holocaustu, prowadzi badania terenowe, w trakcie których zbiera świadectwa świadków Zagłady oraz dokumentuje obecność nieoznakowanych żydowskich grobów wojennych na terenie całego kraju.
Dr Aleksandra Janus - doktorka antropologii, prezeska Fundacji Zapomniane, współtwórczyni „Engaged Memory Consortium”, kuratorka programu „Exercising modernity”. Jest współpracowniczką Ośrodka Badań nad Kulturami Pamięci UJ, członkinią rady serii wydawniczej Wystawianie Teorii (Uniwersytet Jagielloński / Columbia University Press) i globalnej sieci oraz projektu „Thinking Through The Museum”. W swojej pracy akademickiej i twórczej zajmuje się badaniem kultur pamięci, strategii upamiętniania oraz procesów instytucjonalizacji dyskursów na temat przeszłości, a także interwencjami we współczesne krajobrazy pamięci. Współpracowała z dr Natalią Romik przy projekcie badawczym, którego rezultatem była wystawa ;Kryjówki. Architektura przetrwania; prezentowania w 2022 roku w Zachęcie - Narodowej Galerii Sztuki i TRAFO Trafostacja Sztuki w Szczecinie. Jest współautorką i współredaktorką dwutomowej publikacji "Nie-miejsca pamięci; (2021), a także członkinią i współzałożycielką grupy Muzea dla Klimatu oraz kolektywu Kultura dla Klimatu.
Dr Natalia Romik - absolwentka politologii, praktyczka architektury, projektantka, artystka. W 2018 roku otrzymała tytuł doktora w Bartlett School of Architecture na UCL za rozprawę Post-żydowska architektura pamięci w byłych wschodnioeuropejskich sztetlach. Łączy badania akademickie z metodami sztuki współczesnej i architektury. Romik otrzymała liczne granty, w tym London Arts and Humanities Partnership, GEOP, Gerda Henkel Stiftung. W latach 2007-2014 współpracowała ze studiem Nizio Design i była konsultantką m.in. projektu wystawy głównej Muzeum POLIN, współautorką rewitalizacji synagogi w Chmielniku. Romik jest członkinią kolektywu architektonicznego SENNA, odpowiedzialnego za projekty m.in. wystawy w Muzeum Żydów Górnośląskich w Gliwicach oraz wystawy stałej na Cmentarzu Żydowskim na Bródnie w Warszawie Beit Almin - Wieczny;. W 2018 roku współkuratorowała wystawę Obcy w Domu. Wokół Marca 1968 i w 2024 (po)ŻYDOWSKIE… Sztetl Opatów oczami Majera Kirszenblata; (Muzeum Żydów Polskich POLIN). Autorka projektów i instalacji artystycznych m.in.: „Predator”, „Nomadyczne Archiwum Sztetla”, „Otwarte Studio Antyfaszystowskie” (Galeria Labirynt w Lublinie), The Dream-Cacher” Mobilna Sauna (Making the City”, Copenhagen), JAD (CCA Kronika), czy X² Plagues (The Passau European Weeks Festival 2024). Członkini Stowarzyszenia Architektów Polskich. Stypendystka (badania podoktorskie) Fondation pour la Mémoire de la Shoah. Jej badania nad Zagładą zakończyły się wystawą „Kryjówki. Architektura przetrwania”, prezentowaną w 2022 roku w Zachęcie Narodowej Galerii Sztuki w Warszawie i Centrum Sztuki Współczesnej Trafo w Szczecinie oraz w 2024 w Muzeum Żydowskim w Frankfurcie. W 2022 roku otrzymała nagrodę Dan David Prize.
Magda Rubenfeld Koralewska – doświadczona działaczka społeczna, kuratorka i animatorka kultury, od lat zaangażowana w realizację innowacyjnych projektów na styku sztuki, edukacji i aktywizmu. Współpracuje z organizacjami żydowskimi w Polsce i na świecie, tworząc nowatorskie inicjatywy społecznościowe oraz projekty artystyczne. Współzałożycielka wielu polsko-żydowskich przedsięwzięć kulturalnych. Zawodowo pełni funkcję koordynatorki na Europę Środkowo-Wschodnią w organizacji Limmud, wspierającej oddolną edukację żydowską i zrzeszającej 92 organizacje na całym świecie. Od 2017 roku współzałożycielka i współkuratorka FestivALT, organizacji zajmującej się współczesną kulturą i sztuką żydowską.
Łukasz Mieszkowski jest historykiem i artystą wizualnym, absolwentem Wydziału Grafiki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, członkiem Instytutu Historii PAN, doktorantem szkoły doktorskiej Anthropos przy Instytutach PAN. Autor dwóch książek, obecnie pracuje nad rozprawą doktorską "Smoki i wszy. Polska w czasach zarazy 1918-1922". Laureat kilku stypendiów zagranicznych, junior researcher Komisji Fulbrighta na University of California, Berkeley. Jego aktywność dotyczy ilustracji, architektury, projektowania mebli ulicznych i wystaw muzealnych. Współautor m.in. projektu Muzeum i Upamiętnienia Ofiar Obozu Zagłady w Sobiborze oraz warszawskiego Miejsca Pamięci Archiwum Ringelbluma. Jest członkiem Forum Dialogu, najstarszej polskiej fundacji zajmującej się pojednaniem polsko-żydowskim.
Marcin Urbanek jest uprawnionym architektem, członkiem Stowarzyszenia Architektów Polskich, współautorem projektu Muzeum i Upamiętnienia Ofiar Obozu Zagłady w Sobiborze, Muzeum Fryderyka Chopina w Warszawie, stałej wystawy poświęconej mniejszości kaszubskiej w Książnicy im. Gerarda Labudy w Wejherowie, wystawy o społeczności ewangelickiej w Gdyni, Pomnika Żołnierzy II Armii Wojska Polskiego w Poznaniu. Jest założycielem Społecznego Komitetu Budowy Warszawy Pomnika Archiwum Ringelbluma. Prowadził warsztaty na ten temat w letniej szkole w Bergen-Belsen. Jest założycielem i członkiem zarządu Fundacji Formy Wspólne.
Piotr Michalewicz jest uprawnionym architektem, który prowadzi własną pracownię od 2009 roku, projektując głownie budynki użyteczności publicznej i obiekty handlowe, min. centrum handlowe "Riviera" w Gdyni, hotel "Baltic Palace" w Pobierowie.
Jest również współautorem Muzeum i Upamiętnienia Ofiar Obozu Zagłady w Sobiborze, muzeum na terenie byłego obozu zagłady w Bełżcu, wystawy stałej poświęconej mniejszości kaszubskiej w Książnicy prof. Gerarda Labudy w Wejherowie, wystawy o społeczności ewangelickiej w Gdyni i innych. Od wielu lat konsultuje również projekty upamiętnień zapomnianych grobów ofiar Holokaustu, realizowane przez Fundację Zapomniane.